Тешко е да се замисли историјата на Соединетите Држави во 20 век без да се нагласат три трагични атентати: атентатите на Џон Кенеди, неговиот брат Роберт Ф. Кенеди и Мартин Лутер Кинг помладиот.
Овие три настани се случија во рок од само неколку години - помеѓу 1963 и 1968 година - и во голема мера го преобликуваа американскиот политички и социјален живот.
За многу граѓани, секој од овие атентати претставува симбол на нереализираните идеали и ненадејниот крај на визиите што нивните носители сакаа да ги постигнат. Затоа, и по повеќе од половина век, овие убиства продолжуваат да ги интригираат новите генерации истражувачи, новинари и пошироката јавност.
Зошто интересот никогаш не опаѓа?
Пред се поради недоследности и прашања кои останаа неодговорени.
Иако беа спроведени истраги и беа објавени многу документи, сè уште има илјадници страници материјал класифициран или во форма на отстранети делови што го отежнуваат целосното разбирање.
Сегашното внимание дополнително е засилено со објавувањето на нови детали поврзани со декласификацијата на документите, кои сега повторно ги започна претседателот Доналд Трамп. Ова отвора можности за нови откритија, разјаснување на одредени нелогичности и можеби конечно составување на парчињата од сложувалката што го привлекува вниманието на јавноста ширум светот речиси шест децении.
Што всушност се случило во тие кобни денови, колку се веродостојни официјалните верзии и кои необјавени записи сè уште стојат зад слоевите државни тајни - ова се прашања на кои ќе се обидеме да најдеме одговори подолу.
Џон Ф. Кенеди: Атентатот што го потресе светот
Кога ќе се спомене 22 ноември 1963 година, речиси е невозможно да не се замисли претседателската поворка како минува низ сончевиот Далас, со Џон Ф. Кенеди – енергичен и насмеан – во отворена лимузина покрај неговата сопруга Жаклин. Она што се случи набргу потоа ја одбележа не само американската историја, туку и глобалниот политички контекст: претседателот беше смртно застрелан, а ударниот бран што следеше ја обви нацијата во денови на долга жалост и длабоко неверување.
Ли Харви Освалд и теоријата на еден напаѓач
Официјалната верзија, претставена во Извештајот на Ворен, утврди дека Ли Харви Освалд, поранешен маринец и краткорочен емигрант во Советскиот Сојуз, дејствувал сам.
Меѓутоа, во деновите веднаш по атентатот, почнаа да кружат голем број прашања: зошто во последен момент беше променета претседателската рута за да помине токму покрај магацинот каде што работеше Освалд?
Што точно знаела ЦИА за контактите и движењата на Освалд откако се вратил во САД?
Зошто Претседателската единица за заштита (Тајната служба) дозволи лимузината да биде отворена и покрај тоа што безбедносните мерки беа значително построги при претходните посети на градовите?
Тезата за единствен напаѓач беше засилена со т.н. „теоријата за еден куршум“ (или „магичен куршум“), според која ги погодил и Кенеди и гувернерот на Тексас Џон Конали.
Дури и денес, оваа теорија предизвикува сомнежи и контроверзи: многумина сметаат дека е неверојатно, а критичарите истакнуваат дека таквата патека на куршуми повлекува голем број физички и балистички несигурности.
И покрај ова, Извештајот на Ворен долго се третираше како конечна пресуда, додека прашањата за можните соучесници - од организиран криминал, до кубанските и советските врски, до американските разузнавачки служби - редовно беа отфрлани како неосновани шпекулации.
Доверливи документи и потенцијални нови откритија
Со закон од 1992 година беше поставен рок од 25 години за објавување на сите документи поврзани со атентатот на Кенеди, но до денес одреден број досиеја остануваат делумно или целосно цензурирани.
Во првиот мандат на Трамп започна помасовно објавување, но и тогаш дел од архивскиот материјал остана недостапен под изговор за заштита на националната безбедност и методологијата на работа на разузнавачките агенции.
Но, по враќањето во Белата куќа пред само неколку дена, претседателот Трамп го рестартираше процесот на декласификација, овој пат со ветување дека „сè ќе биде откриено“. Меѓутоа, дали последната иницијатива навистина ќе ги исполни долгогодишните барања за транспарентност е прашање на кое ќе одговорат самите документи, доколку јавноста може целосно да ги разгледа.
Досега објавените информации покажаа, на пример, колку Освалд бил под надзор на ЦИА и ФБИ пред атентатот. Документите потврдуваат дека агенциите знаеле за неговото заминување во Советскиот Сојуз и неговиот краток престој во Мексико непосредно пред убиството.
Сепак, клучните прашања – дали постоел конкретен мотив и кој бил свесен за плановите на Освалд – остануваат делумно во доменот на шпекулациите бидејќи одредени делови од досиејата сè уште не ја виделе светлината на денот.
Нови изјави: сведочење на поранешниот агент Пол Лендис
Еден од најинтересните неодамнешни детали што излезе на виделина доаѓа од Пол Лендис, пензиониран агент на Тајната служба кој бил присутен во Далас на денот кога бил убиен ЏФК. Лендис во 2023 година раскажа како веднаш по пукањето пронашол недопрен куршум во самиот автомобил, кој наводно не одговарал на официјалната „теорија за еден куршум“.
Ако приказната на Лендис е вистинита, ја зголемува можноста „волшебниот куршум“ да не се движел точно како што го толкувала истрагата од 1964 година. Ваквиот заклучок уште еднаш ќе ги разниша темелите на една од централните тези на Извештајот на Ворен и ќе им даде дополнителен поттик на оние кои веруваат дека повеќе луѓе биле вмешани во атентатот или барем дека официјалниот извештај за настаните содржи големи пропусти.
Убиството кое го промени текот на историјата
Убиството на Кенеди во Далас создаде трајно чувство на несигурност кај јавноста, поттикна создавање на различни теории на заговор, а исто така предизвика многу политички промени.
Шокот од бруталната загуба на американскиот претседател на средината на неговиот мандат имаше силно влијание врз перцепцијата на политичките лидери – врз нивната ранливост, врз стравот од потенцијална манипулација и прикривање информации.
Додека се чека објавувањето на новите документи, секако сите се свесни дека сегашниот претседател Трамп лесно можел да заврши како „четвртиот историски атентат“, но куршумот само му го закачи увото.
Во меѓувреме, неизвесноста и надежта одат рака под рака.
Многумина се прашуваат дали масовното отворање на архивите всушност ќе обезбеди докази за можни соучесници или само ќе расветли низа необјаснети грешки и неефикасност во заштитата на претседателот.
Секако, светот стана свесен уште во 1963 година колку еден испукан куршум може радикално да го промени текот на историјата, иако тоа не би било прв пат.
Роберт Ф. Кенеди: Трагедијата на еден брат и еден политички наследник
Во раните утрински часови на 5 јуни 1968 година, само два месеци по атентатот на Мартин Лутер Кинг Јуниор, нова трагедија ја погоди американската политичка сцена.
Сенаторот Роберт Кенеди, помладиот брат на убиениот претседател Џон Ф. Кенеди.
Атентатот се случил додека сенаторот, опкружен со соработници и поддржувачи, минувал низ кујната во хотелот, славејќи го својот успех на прелиминарните избори во Калифорнија. Сирхан Сирхан, тогаш 24-годишен палестински имигрант, веднаш беше обвинет за нападот и беше совладан од обезбедувањето на местото на настанот.
Сомнежи за улогата на Сирхан и балистичка контроверзност
Иако во официјалната верзија на настаните беше наведено дека Сирхан дејствувал од политички мотиви, особено поради јавната поддршка на сенаторот за Израел, одредени околности и денес предизвикуваат сомнеж дали тој навистина бил единствениот сторител.
Според изјавите на сведоците и анализата на балистичките наоди, имало противречности во бројот на пронајдени куршуми и аголот од кој можел да биде испукан фаталниот истрел.
Критичарите на официјалната истрага тврдат дека неусогласеноста на овие наоди со позицијата од која Сирхан наводно го испукал истрелот е знак дека некој друг бил вмешан во злосторството или дека во најмала рака треба дополнително да се истражат околностите на инцидентот.
Иако овие теории беа постојано разоткриени низ годините, нивното присуство укажува на поширока недоверба кон официјалните наоди, исто како и во случајот со ЏФК.
Перспективата на семејството Кенеди и политичката позадина
Роберт Ф. Кенеди беше истакнат политичар од либералното крило на Демократската партија, сакан поради неговиот социјален ангажман, застапувањето за расна еднаквост и отвореното противење на Виетнамската војна.
Неговиот успех на прелиминарните избори сугерираше можна номинација за претседателските избори во 1968 година, а во очите на многу гласачи тој го претставуваше наследникот на визијата на претседателот Џон Ф. Кенеди. Така, трагичниот прекин на неговиот политички подем предизвика огромно чувство на загуба и дополнително ја продлабочи кризата по атентатот на ЏФК.
Во самото семејство Кенеди има поделени мислења за околностите на овој атентат. Додека некои членови сметаат дека официјалната верзија е точна, Роберт Ф. Кенеди Џуниор - синот на убиениот Роберт (и новиот министер за здравство на Трамп) - со години ги доведува во прашање заклучоците од истрагата и изразува уверување дека Сирхан Сирхан можеби бил само дел од поширок заговор или дека тој не го испукал смртоносниот истрел воопшто.
Овој став е проследен со неодобрување од другите членови на семејството, кои веруваат дека алтернативните теории непотребно „поттикнуваат несигурност“ и дебатираат без конкретни докази.
Можности за нови откритија
Како и во случајот со атентатот на ЏФК, архивата овде содржи мноштво документи кои сè уште не се целосно декласифицирани.
Последната иницијатива на претседателот Доналд Трамп би можела да вклучува досиеја поврзани со атентатот на РФК, вклучително и разузнавачки извештаи, транскрипти од сведочења и податоци за безбедносни нарушувања.
Иако е неизвесно дали тоа ќе доведе до напредок во расветлувањето на оваа трагедија, објавувањето на дополнителни материјали барем делумно ќе отвори простор за посеопфатно разбирање на политичките и општествените околности во втората половина на 1960-тите.
Без оглед на конечниот исход од овие истраги, смртта на Роберт Ф. Кенеди означи пресвртница во турбулентната американска историја од таа ера.
Загубата на харизматичен лидер, чија изборна кампања добиваше сè поголема поддршка од граѓаните, остави голем број неодговорени прашања за можните исходи од изборната трка, но и за вистинскиот карактер на политичката моќ и нејзината ранливост во време на жестоки социјални конфликти.
Затоа континуираното истражување и објавувањето на нови документи за ова злосторство остануваат подеднакво важни за денешните генерации.
Мартин Лутер Кинг Џуниор: Убиениот глас на правдата
Убиството на Мартин Лутер Кинг Џуниор, еден од најистакнатите активисти за граѓански права во САД, се случи на 4 април 1968 година, на балконот на мотелот Лорен во Мемфис, Тенеси.
Кинг беше таму за да ги поддржи локалните работници кои штрајкуваа и да ја продолжи својата ненасилна кампања против расните и социјалните неправди.
Неговата ненадејна смрт не само што го заврши животот на еден исклучително важен лидер, туку и длабоко го потресе движењето за граѓански права, кое во тоа време беше на клучна раскрсница.
Џејмс Ерл Реј: Единствен виновник или нечиј пион?
Официјалната истрага веднаш го обвини Џејмс Ерл Реј, човек со претходно постоечко криминално досие, за атентатот. Тој беше уапсен подоцна истата година во Лондон, по што беше екстрадиран во САД, ја призна вината и беше осуден на затвор.
Меѓутоа, со години, некои членови на семејството на Кинг и бројни истражувачи ја доведуваат во прашање улогата на Реј како единствен сторител. Некои теории сугерираат дека Реј, соочен со обвинувања и ограничени правни опции, можеби ја презел вината во замена за одредени ветувања кои никогаш не биле одржани.
Имено, некои истражувачи тврдат дека наводните ветувања дадени на Реј вклучувале полесна казна или дури и можност за условно ослободување во иднина, доколку тој ја преземе вината за атентатот. Според оваа теорија, Реј бил убеден дека со признавањето на вината ќе ја избегне смртната казна и ќе добие шанса за поповолни правни услови.
Но, откако беше осуден на 99 години затвор, ваквите ветувања, доколку навистина постоеја, никогаш не беа исполнети, што дополнително ги подгреа сомнежите за официјалната верзија на настаните.
Дел од сомнежите произлегуваат од неконзистентни изјави на сведоци, сомнителни разузнавачки активности и недостаток на јасни докази за можните соработници на Реј.
Имаше наводи за вмешаност на владини агенции, организиран криминал или екстремистички групи кои, според некои истражувачи, го гледаа Кинг како закана за постојниот поредок.
Од друга страна, иако повеќето официјални тела ја отфрлија идејата за огромен заговор, теориите и дебатите кои ја оспоруваат единствената одговорност на Реј опстојуваат до ден-денес.
Реакција на семејството и долгорочно влијание врз општеството
Семејството на Мартин Лутер Кинг Џуниор јавно изрази сомнеж за интегритетот на официјалната истрага. Во неколку наврати, тие директно побараа на Реј да му се дозволи повторно судење или барем целосно сослушување на новите докази. Ваквите реакции укажуваат на поширок проблем на недоверба во владата и институциите, особено во контекст на 1960-тите.
Убиството на Мартин Лутер Кинг Џуниор имаше големо влијание врз целокупниот општествен и политички живот на САД.
Движењето за граѓански права, во кое Кинг беше централна фигура, продолжи по својот пат, но во атмосфера на екстремна тага и незадоволство, што доведе до немири и протести на улиците во многу градови. За некои, смртта на Кинг дополнително ја зајакна нивната решеност да ја продолжат борбата за еднакви права, додека други се свртеа кон порадикални методи, верувајќи дека ненасилството без харизматичен лидер нема вистинска политичка тежина.
Потенцијални вести од декласифицирани документи
Како и во случаите со атентатите на Џон Ф. Кенеди и неговиот брат Роберт Ф. Кенеди, одлуката за објавување на документите би можела, според некои експерти, да расветли непознати детали за работата на безбедносните служби и можните неуспеси во заштитата на Кинг.
Сепак, многумина предупредуваат дека и овде може да дојде до нов бран на дезинформации, особено ако материјалите се објавуваат делумно или со значителни измени.
Без разлика на исходот од најавените декласифицирања, атентатот на Мартин Лутер Кинг помладиот останува еден од клучните моменти во историјата на модерна Америка.
Тоа одразува низа слоевити општествени предизвици: расна дискриминација, политички конфликти и разочарување од официјалните институции.
Како и кај браќата Кенеди, ниту една конечна пресуда - без разлика колку е детална или документирана - целосно не го отстрани впечатокот дека овој историски настан е обележан со бројни прашања на кои дури и децениските истражувања не дадоа задоволителни одговори.
Декласификација на документи: Што можеме да очекуваме?
Во текот на изминатите неколку децении, значителен дел од јавноста побара целосен преглед на архивите поврзани со гореспоменатите убиства.
Во далечната 1992 година, Конгресот донесе закон со кој се бара постепено објавување на сите релевантни документи за убиството на претседателот Кенеди, но оваа обврска наиде на отпор од некои разузнавачки служби и административни структури кои се повикаа на „националната безбедност“.
Во пракса, овој процес се покажа како исклучително бавен, обележан со делумни објавувања и значителен број отстранувања што го оневозможија целосното разбирање на содржината.
Ново политичко поглавје дури сега се отвори, кога претседателот Доналд Трамп издаде нова извршна наредба за декласификација на преостанатите документи.
Џо Бајден даде само неколку ограничени соопштенија за време на неговиот мандат, но дури и тие останаа недоволно сеопфатни за да се потпираат како дефинитивен доказ.
По сите досега преземени чекори, останува прашањето дали од најавеното објавување на документите може да се очекуваат навистина нови, револуционерни откритија.
Постои можност одредени материјали, како што се кореспонденцијата на интерните разузнавачки служби или претходните анализи на личностите и активностите на осомничените, да расветлат детали кои досега беа непознати за пошироката јавност.
Сепак, многу експерти за безбедност и историја предупредуваат дека и овој пат би можело да се случи само делумно обелоденување на податоците, што секако само би ги засилило постоечките сомнежи.
На крајот на краиштата, дури и ако новата документација не обезбеди недвосмислени докази за заговори или прикривања, самиот факт на нејзиното објавување може да придонесе за ублажување на недовербата што се акумулираше во јавноста низ годините.
Скептиците, сепак, истакнуваат дека одредена количина на мистерија околу овие настани може трајно да биде вградена во американската колективна имагинација, особено затоа што секоја „нова верзија“ често поставува дополнителни прашања.
Во таква атмосфера, веројатно е дека и по евентуална целосна декласификација, некои поглавја од овие приказни ќе останат недовршени, со што ќе се охрабрат идните генерации дополнително да истражуваат и да ги доведуваат во прашање официјалните вистини.
Лекции од историјата и вечни прашања
Трите атентати што ги погодија Соединетите Држави за краток временски период во 1960-тите, несомнено ја обликуваа американската политичка и социјална историја.
Нивното влијание достигна далеку од тогашните граници, создавајќи трајни последици во односот на граѓаните кон институциите, во развојот на движењето за граѓански права и во начинот на кој општеството ги перципира владетелите, но и можните владетели во сенка.
Шест децении подоцна, постои надеж дека натамошната декласификација на документите конечно ќе донесе јасност.
Сепак, досегашното искуство со ограничени обелоденувања на документи покажува дека несомнената вистина понекогаш е недостижен идеал.
Како што веќе споменавме, она што се смета за „нови докази“ често поставува дополнителни прашања, со што се одржува атмосфера на континуирано испрашување. Оваа динамика сведочи колку овие убиства се впишани во колективната свест и станаа своевидна основа за размислување за историските настани.
Иако е неоспорно важно да се постигне максимално ниво на транспарентност, можеби е подеднакво клучно да се сфати дека потрагата по одговори никогаш нема целосно да го елиминира чувството на загуба или неправда.
Луѓето се обидуваат да ги разберат мотивациите и механизмите кои доведоа до овие трагични исходи, надевајќи се дека појасната слика на настаните ќе ги заштити од слични историски шокови и неправди.
Сепак, самиот факт дека интересот за овие случаи никогаш не згасна покажува дека општеството сè уште се обидува да разбере не само нечија вина или пропуст, туку и суштината на времето во кое политичкото насилство им ги одзеде животите на три од највлијателните американски личности во краток временски период.
Конечно, атентатите на Џон Ф. Кенеди, Роберт Ф. Кенеди и Мартин Лутер Кинг Џуниор - тие остануваат моќен потсетник за кревкоста на идеалите што убиените лидери се обидоа да ги промовираат.
Очекуваме да видиме што ќе открие извршната наредба на Трамп, можеби многу брзо ќе почнат да излегуваат некои нови вистини.
Но, без разлика колку одговори ќе добиеме, се чини дека овие убиства засекогаш ќе останат упоришта на разговори за нејасните граници меѓу историските факти и националните митови – и за потребата постојано да се преиспитуваат лекциите од минатото.
(Vecer.mk VIA)
© Vecer.mk, правата за текстот се на редакцијата
